عمومی

به نام خدا

خیر و شر

انسان از ابتدای قدم نهادن به کره زمین همواره با خیر و شرّ های بیشماری مواجه بوده و هست.

از منظر قرآن کریم، انسان چند صباحی در عالم ماده و انرژی به نیکوترین شکل ممکن با وجود شرّ و خیر، سختی، عسرت و آسایش، که توأمان هستند، قوام یافته و در معرض همان ها آزموده می شود.

لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ . [که ] براستى انسان را در نیکوترین اعتدال آفریدیم.(تین 4)

لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی کَبَدٍ . براستى که انسان را در رنج آفریده ایم.(بلد 4)

فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا . پس [بدان که ] با دشوارى، آسانى است‌.(5)

إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا . آرى، با دشوارى، آسانى است.(شرح 6)

شرور امور جداگانه و ویژه ای نیستند. هر چیزی در عین حالیکه خیر است، شرّ هم هست. گاهی در یک زمان و یک مکان کسی دعا می کند باران بیاید و دیگری دعا می کند باران نیاید. برای یکی خیر است و برای دیگری شر است.

... وَنَبْلُوکُم بِالشَّرِّ وَالْخَیْرِ فِتْنَةً وَإِلَیْنَا تُرْجَعُونَ .... و شما را از راه آزمایش به بد و نیک خواهیم آزمود و به سوى ما بازگردانیده مى شوید(انبیاء 35)

قرآن کریم نفرموده که شرور را برای آزمایش بشر آفریده، بلکه شرور توأم با خیرات هستند و خداوند با آنها بشر را می آزماید. این نوع آزمودن، هم از نوع پروریدن است و هم از نوع سنجش. 

سفیدی و سیاهی جزو ذات آفرینش و توأم با هم هستند. گرچه خاکستری می تواند از سفیدی تا سیاهی متغییر باشد ولی گاهی خود انسان در نوع نگاهش به پدیده ها، خاکستری را در مرز سیاهی می انگارد در حالیکه با تغییر نگاهش می تواند خاکستری را تا مرز سفیدی برای خود تغییر بدهد.

... وَعَسَى? أَن تَکْرَهُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَّکُمْ وَعَسَى? أَن تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّکُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ .... و بسا چیزى را خوش نمى دارید و آن براى شماخوب است و بسا چیزى را دوست مى دارید و آن براى شما بد است و خدا مى داند و شما نمى دانید(بقره 216)

اگر انسان همه ی آنچه که به منزله شرّ بر سرش می آید، چه از جانب خطاهای عمدی و سهویِ خودش و چه از سوی عواملی که خارج از اراده اوست، همه را نعمت و نیکی تلقی کند، بیشترین کمک را به جسم و روان خود کرده است و غم و اندوه که جز زیان و ضرر برایش ندارد را از خود خواهد زُدود. 

یکی از مهمترین تفاوت های اندیشه دینی و غیردینی، نوع نگاه انسان به شر و خیر است.

معروف است که پیامبر گرامی اسلام (ص) فرموده اند: خیر الامور اوسطها.

حد وسط یا تعادل در هر امری خیر است. هر گونه افراط و تفریط، نتیجه اش شر و بدی است. حد تعادلِ در بارندگی، ملایمت و مداومت در مقاطعی از فصول سال است که موجب نیکی و خیر و برکت می شود. هرگاه کم شود، خشکسالی حاصل می شود و هرگاه بیش از حد شود، باعث از بین رفتن محصولات کشاورزی و ایجاد سیل و ویرانی می شود. هیچگاه طبیعت بر یک روال ثابت نیست. برای همین است که آدمی طوری باید خود را در شرایط مختلف بیازماید و پخته کند که با حوادث متغییر روزگار نه دچار غرور و کبر شود و نه دچار ذلت و خواری.

جوهره آفریده ها اقتضا می کند که خیر و شر ممزوج در همدیگر باشند. مثلا، آتش فواید بسیار دارد ولی همین آتش ضمن داشتن محاسن بسیار، گاهی ویرانی هایی دردناک ببار می آورد و اصطلاحاً شرّ بپا می کند. 

نیش مار آن مار را باشد حیات --- لیک مر آدمی را شد ممات

زلزله از منظر انسان شر است در حالیکه زلزله نتیجه بخشی از مکانیزم های حیاتی مواد مذاب در زیر پوسته زمین است که اگر حرکت مواد مذاب نبود برخورد و در هم فرو رفتن لبه های صفحات پوسته زمین صورت نمی گرفت و رشته کوه ها پدید نمی آمدند. در حالیکه یکی از شرایط لازم جهت پدید آمدن حیات گیاهی، شرایط آب و هوایی ای بوده که کوه ها در ایجاد آن نقش اساسی داشته اند. بدیهی است منظور از حیات، تنها زندگی جانداران نیست. هر سیستمی در جهان دارای تولد و مرگ است و در فاصله زمانی بین این دو حد، فرایندهای گوناگون و متعددی را طی می کند. مثلا یک ستاره از تولد تا مرگش که میلیاردها سال به طول می انجامد، در پروسه های حیاتی اش تغییرات و تحولات بسیاری را سپری می کند.

انسان شاید قادر نباشد ارتباط بسیاری از رخدادها را بیابد و یا برای آنها فرمول، طرح و فرضیه ای ارائه دهد ولی گاهی عقل آدمی گواهی می دهد که عواملی چون نیکی و محبت به همدیگر و یا فکر مثبت، نتایج ثمر بخشی در حیات انسانی دارد. امروزه بر همگان روشن شده که ربا اثرات ناخوشایند و صدقه آثار خوشایند در وضعیت اقتصادی جامعه دارد.

به قول فیزیکدان ها، حرکت دم یک ماهی در یک اقیانوس موجب اتفاقاتی در سوی دیگر کره زمین می شود. این مورد تمثیلی از وابستگی و پیوستگی رخدادها در بُعدهای مکان و زمان است. 

یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَیُرْبِی الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا یُحِبُّ کُلَّ کَفَّارٍ أَثِیمٍ . خدا از [برکتِ ] ربا مى کاهد، و بر صدقات مى افزاید، و خداوند هیچ ناسپاسِ گناهکارى را دوست نمى دارد.(بقره 27)

صدقات نه تنها برای جامعه مفید است مهمتر از آن ثمر بخشی آن برای شخص صدقه دهنده است. 

خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلَاتَکَ سَکَنٌ لَّهُمْ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ . از اموال آنان صدقه اى بگیر تا به وسیله آن پاک و پاکیزه شان سازى و برایشان دعا کن زیرا دعاى تو براى آنان آرامشى است و خدا شنواى داناست(103)

همچنین از بین رفتن بدی ها به واسطه نیکی کردن و موارد بسیار دیگری که ما از روابط آنها اطلاع کافی نداریم.

وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِّنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذَ?لِکَ ذِکْرَى? لِلذَّاکِرِینَ . و در دو طرف روز [=اول و آخر آن] و نخستین ساعات شب نماز را برپا دار زیرا خوبیها بدیها را از میان مى برد این براىپندگیرندگان پندى است(هود 114)

اینکه پیامبر گرامی اسلام (ص) فرموده اند : صدقه بلاهای بسیاری را دفع می کند، ما از نحوه این عمل و چگونگی تاثیر آن اطلاع دقیقی نداریم.

بسیاری اعمال نیک و صالح، موجب دفع شُرُور می شوند. البته مقصود از صدقه، صرفاً دادن پول به نیازمند نیست. رفع نیازها و حاجات نیازمندان به هر شکل ممکن را می توان جزو صدقات محسوب نمود. شکل و نوع خدمات رسانی در دنیای امروز متفاوت از گذشته است. ممکن است در جامعه ای قانونی وضع شود که هر گونه کمکی به نیازمندان باید از طریق نهادهای قانونی صورت بگیرد تا عدالت در خصوص محرومین بهتر اجرا شود. در چنین شرایطی باید با نهادهای قانونی همکاری نمود.

شرور و منشاء آنها قابل دسته بندی های زیر است:

بیرونی، درونی

طبیعی، انسانی

عمدی، سهوی

سهل انگاری، ناتوانی (جسمی، روانی)

خسارت و ویرانی های ناشی از آنها عبارتند:

انسان، اموال

فردی، گروهی

جسمی، روانی

 از بدو خلقت بشر تا به حال، منشاء شرور را می توان به گروه های زیر دسته بندی کرد.

1.زمین (زلزله، آتشفشان ها، رانش، ریزش، آتش سوزی، سقوط و ...)

2.دریا و رودخانه (سونامی، غرق شدن، سیل، ... )

3.آسمان (شهابسنگ ها، اشعه های مضر و ...)

4.هوا و جو (توفان، گردباد، صاعقه، تگرگ، گرما، سرما، خشکسالی ...)

5.جانوران وحشی کوچک و بزرگ (درنده ها، گزنده ها، خسارت زنندگان به کشت و دام و ...)

6.جانوران ذره بینی(آفات، ویروس ها، باکتری ها و ...)

7.بیماری ها (انواع مختلف جسمی، روانی ناشی از عوامل بیرونی و درونی و ...).

8.فقر و ناداری و کمبود غذا

9.خطا، سوء ظن و تصمیم اشتباه

10.بد اخلاقی، تربیت نادرست و ...

11.ترس، غرور، ماجراجویی و ...

12.تولیدمثل ناقص ناشی از ازدواج های مشکل دار

13.حرص، آز، طمع، زیاده طلبی و ...

14.حکومت و سلطنت به ویژه حکومت های مستبد و دیکتاتور.

15.جنگ های ناشی از شکل گیری ایدئولوژی، عقیده، مذهب و ...

16.جنگ های ناشی از مرز بندی سیاسی، جغرافیایی و ...

17.جنگ های ناشی از ملیت ها قومیت ها، فرهنگها و ...

18.جنگ های ناشی از کشف منابع طبیعی و دست درازی به سایر کشورها

19.جنگ های ناشی از پیشرفت های اقتصادی و رقابت بر سر منافع

20.کاهش منابع به دلیل محدودیت ها و طمع به منابع دیگران

21.یاغیگری ناشی از رشد قدرت نظامی و تحریک غرور ملی

22.سلاح های کشتار جمعی و مصنوعات بشر

23.عدم ایمنی در تکنولوژی و فناوری های مدرن

24.آلودگی های متعدد زیست محیطی

25.سمومات گیاهی، جانوری و مواد غذایی تراریخته

26.انواع مواد شیمیایی موجود در لوازم،  وسایل و تجهیزات

27.امواج الکترومغناطیسی و اشعه های گوناگون صنعتی

28.خطرات ناشی از فنآوری هسته ای 

29.خطرات فضای مجازی و برنامه ها و بازی های رایانه ای

بسیاری از موارد فوق که وجوه شرّ بودن آنها فهرست شده است، شکل دیگرشان خیرات محسوب می شود. در امور دنیا نه شر مطلق وجود دارد و نه خیر مطلق.

خیر مطلق و شر مطلق تنها مربوط به نتیجه اعمال آدمی در آخرت است که ثمره اش عاقبت خوش و فرجانم بد است.

بدترین شرور از نظر قرآن کریم عبارتند از : تعقل نکردن. در برابر سخن حق، خود را به کری و لالی زدن، پوشاندن حقیقت. ایمان نیاوردن.

إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لَا یَعْقِلُونَ . قطعا بدترین جنبندگان نزد خدا کران و لالانى اند که نمى اندیشند(انفال 22)

إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِندَ اللَّهِ الَّذِینَ کَفَرُوا فَهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ . بى تردید بدترین جنبندگان پیش خدا کسانى اند که کفر ورزیدند و ایمان نمى آورند(انفال 55)

پناه بردن به خداوند متعال، نجاتبخش آدمی در برابر تمام شروری است که منشاء برخی از آنها در آیات زیر آورده شده است.

قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ . بگو: پناه مى برم به پروردگار سپیده دم،(1) 

مِن شَرِّ مَا خَلَقَ . از شرّ آنچه آفریده،(2) 

وَمِن شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ . و از شرّ تاریکى چون فراگیرد،(3) 

وَمِن شَرِّ النَّفَّاثَاتِ فِی الْعُقَدِ . و از شرّ دمندگان افسون در گره ها،(4) 

وَمِن شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ . و از شرّ [هر] حسود، آن گاه که حَسَد ورزد. (فلق 5) 

مِن شَرِّ الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ . از شرّ وسوسه گر نهانى(ناس 4)

نحوه رفتار انسان در مواجهه با شر از نظر قرآن کربم :

نومید نشدن، صبوری، عجز نشان ندادن، بخل نورزیدن به هنگام برخورداری از خیر، مداومت بر رویکرد بسوی خدا، نماز، برای سائل و محروم حقی از اموال خود قائل شدن، تصدیق روز جزا و بیمناکی از محرومیت بخشش الهی.

... وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ کَانَ یَئُوسًا ... و چون آسیبى به وى رسد نومید مىگردد(اسراء 83)

 إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا . به راستى که انسان سخت آزمند [و بى تاب] خلق شده است.(معارج 19)

إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا . چون صدمه اى به او رسد عجز و لابه کند.(20) 

وَإِذَا مَسَّهُ الْخَیْرُ مَنُوعًا . چون خیرى به او رسد بخل ورزد.(21) 

إِلَّا الْمُصَلِّینَ . غیر از نمازگزاران(22) 

الَّذِینَ هُمْ عَلَى? صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ . همان کسانى که بر نمازشان پایدارى مى کنند.(23) 

 وَالَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ . و همانان که در اموالشان حقّى معلوم است،(24) 

لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ . براى سائل و محروم.(25) 

وَالَّذِینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ . کسانى که روز جزا را باور دارند.(26) 

وَالَّذِینَ هُم مِّنْ عَذَابِ رَبِّهِم مُّشْفِقُونَ . و آنان که از عذاب پروردگارشان بیمناکند.(معارج 27)

کلمات کلیدی :